Nie można prowadzić racjonalnej ochrony roślin nie umiejąc rozpoznać organizmów szkodliwych i nie przyswoiwszy sobie przynajmniej podsta­wowych wiadomości o ich biologii. Ogólnie organizmy szkodliwe dla roślin uprawnych można podzielić na roślinne — patogeny, oraz zwierzęce — szkodniki. Do organizmów roślinnych powodujących choroby roślin należą wiruty, bakterie i grzyby. Nazywa się je patogenami lub czynnikami chorobotwór­czym:. Najpospolitszymi patogenami roślin sadowniczych są grzyby. Powodują one takie choroby, jak parch jabłoni, mączniak jabłoni i inne mączniaki oraz różnego rodzaju plamistości, dziurkowatości, zgorzele itp. Znacznie mniejsze znaczenie w naszym klimacie mają bakterie powodujące choroby roślin sadowniczych. Obydwie te grupy organizmów można skutecznie zwalczać środkami chemicznymi. Wirusy i organizmy mykoplazmopodobne powodują takie choroby, jak np. ospowatość śliw, gumowatość drewna, proliferacja jabłoni oraz różnego rodzaju mozaiki i karłowatości. Chorób tych nie można zwalczać środkami chemicznymi. Jedyną metodą zapobiegania stratom przez nie powodowa­nym jest produkowanie i sadzenie zdrowych drzewek i krzewów. Przenosi-cielami (wektorami) niektórych wirusów są owady, zwłaszcza mszyce i skoczki, oraz niektóre roztocze. Zwalczanie tych szkodników chroni przed zakażeniem. Aby patogen mógł spowodować chorobę rośliny, musi wniknąć do jej tkanek, czyli dokonać zakażenia (infekcji). Jednokomórkowa bakteria cała wnika przez szparki oddechowe, drobne zranienia itp. do tkanek roślinnych i tam masowo się rozmnaża, powodując objawy chorobowe. Grzyby 14/ wytwarzają specjalne organy rozmnażania i rozprzestrzeniania, zwane zarodnikami. Niektóre grzyby, np. grzyb powodujący parch jabłoni, wytwarzają dwa typy zarodników. Zarodniki workowe tego grzyba zimują w opadłych liściach, a wysiewają się od wczesnej wiosny i zakażają zielne części roślin. Nazywamy to zakażeniem pierwotnym. Latem na chorych roślinach wytwarzają się zarodniki konidialne, które dokonują tzw. zakażeń wtórnych, rozprzestrzeniając choroby. Niektóre grzyby zimują w postaci grzybni w chorych pędach i pąkach. Na wiosnę grzybnia przerasta z porażonych pąków do rozwijających się liści, jak to ma np. miejsce w wypadku mączniaka jabłoni. Niekiedy grzybnia zimując na pędzie wytwa­rza wiosną zarodniki konidialne, które przenoszone są na rośliny sąsiednie, jak to ma np. miejsce w wypadku zgorzeli kory. Najczęściej zakażenie zachodzi podczas lub wkrótce po deszczu. Zarodniki workowe i konidialne kiełkują w kropli wody i wytwarzają strzępkę, która wrasta do tkanek rośliny, czyli zakaża ją. Jeśli liście (lub inne organy rośliny) obeschną, zanim strzępka wniknie do tkanek, to najczęściej zamiera ona i zakażenie nie następuje. Okresy, podczas których zwilżenie liści i temperatura sprzyjają zakażeniu, nazywamy krytycznymi. Jedynie nieliczne grzyby, np. mączniak jabłoni, mogą zakazać liście nie zwilżone. W większości przypadków grzyby i bakterie po wniknięciu do tkanek stają się niedostępne dla środków chemicznych. Dlatego tez najczęściej ochrona roślin przed chorobami polega na uniemożliwieniu zakażenia. W tym celu rośliny opryskuje się zapobiegawczo odpowiednimi preparatami chemi­cznymi, które zabijają patogena w momencie infekcji. Tylko nieliczne, nowoczesne środki chemiczne mogą zabijać patogena juz po infekcji, ale z reguły nie później niż 3 dni. Mówimy wtedy o działaniu interwencyjnym lub wyniszczającym (patrz „Dobór pestycydów", str. 149). Wśród szkodników, największą grupę stanowią owady, dość liczną — roztocze. Ponadto do szkodników zalicza się także nicienie, ślimaki, a nawet niektóre ssaki, jak myszy lub zające. Owady i roztocze przechodzą w swym rozwoju kilka stadiów. U niektórych gatunków zarówno larwy, jak i osobniki dorosłe powodują szkody. Należą tu przede wszystkim mszyce i roztocze, takie jak przędziorki, a także miodówki, miseczniki i skorupiki. U innych nie wszystkie stadia wyrządzają szkody. Zwykle szkooiiwe są larwy motyli (np. owocówka jabłkówecz-ka, znamionówka tarniówka), błonkówek (np. owocnica zółtoroga, brzęczak porzeczkowiec) i muchówek (np. nasionnica trześniówka, pryszczarki). Większość szkodliwych owadów i roztoczy zeruje na powierzchni roślin, bądź zjadając liście (np. gąsienice motyli), bądź tez wysysając soki z liści i pędów (np. mszyce, przędziorki, miodówki). Toteż najczęściej przez cały okres żerowania można je niszczyć środkami chemicznymi. W życiu 148 gatunków, których larwy żerują wewnątrz tkanek roślinnych (np. owo­cówka jabłkóweczka, nasionnica trześniówka lub owocnica zółtoroga), występują tylko pewne okresy, w których można je zniszczyć środkami chemicznymi, przy czym okresy te są znacznie dłuższe niż u grzybów. Ponadto szybkość rozmnażania się szkodników jest znacznie mniejsza. O ile grzybnia, która rozwinęła się w roślinie z jednego zarodnika, już po paru tygodniach wytwarza kilkaset tysięcy albo nawet kilka milionów zarodni­ków, o tyle jedna samica owada składa w ciągu życia kilkadziesiąt lub kilkaset jaj. Toteż taktyka walki ze szkodnikami jest nieco odmienna. Zabiegi chemiczne stosuje się tylko w razie masowego występowania szkodliwych gatunków. Decyzja o potrzebie wykonania takich zabiegów powinna być w tym przypadku podjęta w oparciu o systematyczne lustracje sadu. Podczas lustracji w określony sposób ocenia się liczebność szkodników i porównu­je uzyskane wyniki z danymi tabelarycznymi (patrz tab. 15).